Historia pirotechniki - Kiedy wynaleziono fajerwerki?

Pirotechnika od wieków fascynuje ludzi swoim widowiskowym połączeniem światła, dźwięku i ognia. Jednym z jej najbardziej rozpoznawalnych i popularnych przejawów są fajerwerki – używane na całym świecie do celebrowania ważnych wydarzeń i świąt. Historia fajerwerków sięga tysięcy lat wstecz i jest ściśle związana z odkryciem prochu strzelniczego. Wynalezione w starożytnych Chinach, fajerwerki przeszły długą drogę, stając się integralną częścią globalnej kultury. Jak wyglądały pierwsze próby wykorzystania pirotechniki? Kiedy i gdzie wynaleziono fajerwerki? Odpowiedzi na te pytania pozwolą lepiej zrozumieć, jak od skromnych początków rozwinęła się jedna z najefektowniejszych sztuk widowiskowych na świecie.

Zobacz też: Petardy - rodzaje petard dostępne na rynku

Kto wymyślił fajerwerki?

Fajerwerki zostały wynalezione w starożytnych Chinach, prawdopodobnie w dynastii Han. To właśnie tam, około IX wieku, wynaleziono proch strzelniczy, który dał początek pirotechnice. Legenda głosi, że chińscy alchemicy, poszukując eliksiru nieśmiertelności, przez przypadek odkryli mieszankę siarki, saletry i węgla drzewnego. Gdy mieszanka ta została podgrzana, wybuchła, dając początek prochowi – kluczowemu składnikowi fajerwerków. Początkowo używano go do odstraszania złych duchów podczas uroczystości, a z czasem do tworzenia efektownych pokazów świetlnych.

• Dynastia Han (II w. p.n.e-220 n.e.): pierwotne formy pirotechniki to prażone pałeczki bambusowe, które eksplodowały przy podgrzewaniu, odstraszając złe duchy i zwierzęta.
• VII wiek n.e. i później: chińscy alchemicy odkryli mieszankę siarki, azotanu potasu i węgla drzewnego - proch czarny - przez przypadek podczas poszukiwań eliksiru nieśmiertelności. To była pierwsza mieszanka dająca zarówno huk, jak i błysk ognia.

Rozwój pirotechniki: dymy, huk i pierwsze pokazy

• W okresie 420-589 n.e. mieszanki pirotechniczne stosowano w ceremoniach religijnych, modlitwach o pomyślność, a także jako elementy odstraszające wrogów.
• XII wiek n.e.: odbyły się pierwsze znane pokazy sztucznych ogni na dworze cesarskim Chin, wykorzystując prymitywne ładunki pyłu prochowego

Kiedy wynaleziono fajerwerki?

Dużo osób zastanawia się, kiedy wynaleziono fajerwerki. W pierwsza pirotechnika miała niewiele wspólnego z dzisiejszymi barwnymi pokazami. Bardziej przypominały obecne petardy, a ich głównym celem było odstraszanie zwierząt i złych duchów. Pierwsze przypadki użycia fajerwerków datuje się na IX wiek, kiedy Chińczycy wykorzystywali proch strzelniczy, umieszczając go wewnątrz pustych łodyg bambusa. Głośne eksplozje miały przynosić szczęście oraz zapewniać ochronę przed duchami.

W XIII wieku fajerwerki zaczęły odgrywać także rolę militarną. Używano ich na polach bitew, aby wywoływać panikę wśród wrogów. Petardy mocowano do strzał, co pozwalało wywołać huk w pobliżu przeciwnika, dezorientując go i zwiększając szanse na wygraną. Na polach bitewnych fajerwerki dalej swoją mechaniką działania bardziej przypominały petardy. Pierwszy pokaz pirotechniczny bardziej podobny do współczesnych fajerwerków miał miejsce dopiero w XII wieku, w Chinach.

Jak wyglądały pierwsze fajerwerki?

Pierwsze fajerwerki były znacznie prostsze niż te, które znamy dzisiaj. Początkowo używano prażonych w ogniu kijów bambusowych, które w wyniku nagrzewania się do wysokiej temperatury silnie eksplodowały. Bambus zawiera puste przestrzenie, które podczas spalania tworzyły miniaturowe eksplozje, dając efekt hałasu, podobny do wybuchu, co Chińczycy uznali za skuteczny sposób na odstraszanie złych duchów.

Aż do końca XIX wieku sztuczne ognie były ograniczone do zaledwie dwóch kolorów – żółtego i pomarańczowego. Zmiana nastąpiła dopiero po odkryciu chloranów, co pozwoliło na uzyskanie nowych barw, takich jak czerwień i zieleń. Jednak dopiero w drugiej połowie XX wieku, dzięki dalszym badaniom chemicznym, możliwe stało się uzyskanie bardziej złożonych kolorów, takich jak błękitny i purpurowy. Od tego czasu sztuka pirotechniczna rozwijała się dynamicznie, wzbogacając widowiska o coraz bardziej zróżnicowane i zjawiskowe efekty kolorystyczne. Współczesne fajerwerki, oparte na skomplikowanych reakcjach chemicznych, są w stanie tworzyć całe spektrum barw, co czyni pokazy pirotechniczne tak widowiskowymi i popularnymi na całym świecie.

Historia fajerwerków

Fajerwerki mają swoje korzenie w starożytnych Chinach, gdzie powstały około 2000 lat temu. Początkowo wynalezione jako sposób na odstraszanie złych duchów, były one wynikiem przypadkowego odkrycia związku chemicznego, który eksplodował, kiedy był wrzucany w ogień. Chińczycy rozwijali tę technologię przez wieki, wykorzystując proch strzelniczy, który z czasem stał się podstawą dla fajerwerków. Około XIII wieku proch strzelniczy został wprowadzony do Europy przez kupców i podróżników, takich jak Marco Polo. Z biegiem lat fajerwerki ewoluowały, stając się coraz bardziej złożonymi i barwnymi widowiskami, które uświetniają różne uroczystości na całym świecie.

Historia fajerwerków w Polsce

W Polsce pierwsze wzmianki o fajerwerkach pochodzą z czasów renesansu, kiedy to były one prezentowane na dworach królewskich i podczas ważnych wydarzeń państwowych. Ich popularność wzrosła w XVI i XVII wieku, szczególnie w czasach panowania Zygmunta III Wazy. Używano ich podczas koronacji, ślubów królewskich oraz z okazji ważnych wydarzeń politycznych. Pierwszy oficjalny pokaz fajerwerków w Polsce miał miejsce według historycznych podań w 1918 roku, jako część obchodów odzyskania niepodległości. Z czasem fajerwerki zaczęły pojawiać się również podczas świąt narodowych i kościelnych, stając się nieodłącznym elementem publicznych obchodów, takich jak Nowy Rok czy Dzień Niepodległości. Do dziś w Polsce fajerwerki są powszechnie używane, zwłaszcza podczas sylwestrowej nocy i przy okazji różnych festiwali.

XVI wiek: pierwsze wzmianki. Już w 1566 roku przy narodzinach Zygmunta III Wazy użyto tzw. rac, petard i fajerwerków - potwierdzają to kroniki Łukasza Górnickiego.

XVII-XVIII wiek: rozkwit pokazów. W XVIII wieku pokazy fajerwerków stały się nieodłączną częścią uroczystości, takich jak elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego (1781) i rocznice państwowe. Pokazy bywały organizowane na Foksalu w Warszawie lub w innych miastach Polski.

XX–XXI wiek: nowoczesność i regulacje prawne. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. trzyminutowy pokaz uczcił wolność Polski.

Współcześnie sprzedaż fajerwerków w Polsce regulowana jest ustawą z 2019 r. - zakup przez osoby niepełnoletnie jest zabroniony, a używanie w miejscach publicznych wymaga zgody władz lokalnych

Historia fajerwerków w Europie

Fajerwerki pojawiły się w Europie w XIII wieku, kiedy to proch strzelniczy został przywieziony z Chin. Osobą która prawdopodobnie przywiozła przepis na proch z Azji był Marco Polo. Początkowo używane były głównie do celów wojskowych, jednak szybko znalazły zastosowanie w sztuce widowiskowej. W renesansowej Europie sztuka pirotechniczna rozwinęła się znacząco, szczególnie we Włoszech, które stały się jednym z głównych ośrodków produkcji i rozwoju fajerwerków. Z biegiem czasu fajerwerki zaczęły być wykorzystywane podczas królewskich uroczystości, a także świąt religijnych i państwowych. Szczególnie spektakularne pokazy miały miejsce na dworach francuskim, angielskim i włoskim. W Europie fajerwerki stały się symbolem luksusu, zarezerwowanym dla najważniejszych wydarzeń, a w XIX wieku, dzięki postępowi technologicznemu, stały się dostępne dla szerszej publiczności.

Włochy jako pionier koloru. XIV-XV wiek, szczególnie we Włoszech: po raz pierwszy użyto kolorowych fajerwerków. W 1379 roku podczas Zielonych Świąt zaprezentowano na niebie gołębia symbolizującego Ducha Świętego - wzbudziło to ogromne emocje wśród publiczności.

Dyfuzja do Francji, Anglii i Niemiec. Fajerwerki zyskały popularność na dworach francuskich, niemieckich i angielskich, które zaczęły rozwijać własne techniki i publikować pierwsze podręczniki, m.in. angielska encyklopedia “Pyrotechnia”

Od prochu czarnego do nowoczesnych spektakli pirotechnicznych

Chemia i technologia

• Kluczowe składniki barw: związki strontu (czerwony), bar, sód, miedź (niebieski), potas (fiolet) czy lit (pomarańcz/czerwony) - wywołują spektakularne kolory po podgrzaniu do 2100 °C.

Nowoczesne metody

• Do 1965 roku wykorzystywano lont pirotechniczny o stałym czasie spalania. Obecnie dominuje zapłon elektryczny, który zwiększa precyzję i bezpieczeństwo pokazów - możliwe są odległości sterowania oraz synchronizacja z muzyką.
• Obecnie producenci dążą do większej ekologii, stosując mniej toksyczne materiały i generując mniej dymu oraz pyłów

Znaczenie kulturowe i symboliczne fajerwerków

Tradycje światowe

• W USA fajerwerki są symbolem Dnia Niepodległości (4 lipca), natomiast w UK - obchodów Guya Fawkesa, we Francji - Dnia Bastylii. Nowy Rok to pokazowy moment na całym świecie.

Polska i region

• W Polsce fajerwerki to stały element świąt narodowych, sylwestrowych, sportowych i plenerowych eventów. Pokazy wywołują emocje, integrują społeczność i podkreślają wyjątkowość chwil.

Czy fajerwerki to tradycja?

Fajerwerki można uznać za element tradycji, ale jest to zależne od kontekstu kulturowego i regionu. W wielu krajach stały się one częścią obchodów różnych świąt, takich jak Nowy Rok, Dzień Niepodległości, czy uroczystości związane z zakończeniem ważnych wydarzeń. W Polsce używanie fajerwerków jest tradycją w Sylwestra oraz w Wielkanoc, jednak ta tradycja polowi zanika. Najpopularniejszymi fajerwerkami w Polsce są wyrzutnie fajerwerków, rakiety, petardy oraz zimne ognie. Historia fajerwerków sięga starożytnych Chin, gdzie były używane podczas obchodów świąt, aby odstraszać złe duchy. Od tamtej pory ich zastosowanie rozprzestrzeniło się na inne kultury i stało się symbolem celebracji. Choć nie są one "tradycją" w dosłownym tego słowa znaczeniu w każdej kulturze, to ich użycie często staje się stałym elementem wielu uroczystości.